Przyczyn niepłodności męskiej jest bardzo dużo. Często też nie zdajemy sobie sprawy z tego, że do takiego stanu sami siebie doprowadzamy. Poniżej przedstawiamy kilka podstawowych czynników środowiskowych, genetycznych, wad oraz uwarunkowań zależnych od stylu życia, które mogą spowodować bezpłodność u mężczyzn.
Czynniki środowiskowe
Substancje chemiczne
Czynnikami ryzyka dla spermatogenezy jest między innymi ekspozycja na pestycydy oraz organiczne środki chemiczne.
Metale ciężkie
Nawet śladowe ilości metali ciężkich (ołów, kadm, arszenik) w nasieniu hamują czynność enzymów zawartych w akrosomie i mogą toksycznie wpływać na spermatogenezę.
Radioterapia i chemioterapia
Radioterapia i chemioterapia prowadzą zazwyczaj do zmian płodności. Uszkodzenie jąder po napromieniowaniu jest na ogół trwałe, chociaż czasami obserwuje się częściowy nawrót spermatogenezy po kilku latach. Przed ewentualnym naświetlaniem lub leczeniem chemioterapeutycznym warto zamrozić nasienie przed poddaniem gonad działaniu chemioterapeutyków czy napromieniowaniu, gdyż w późniejszym czasie będzie można dokonać zapłodnienia za pomocą techniki ICSI i posiadanie potomstwa, bez względu na stałą azoospermię.
Zaburzenia hormonalne
Niedobory gonadotropin objawiają się opóźnionym lub zahamowanym dojrzewaniem, oraz zmniejszoną potencją seksualną, azoospermią lub oligospermią.
Podwzgórzowy niedobór GnKJH
Zespół Kallmanna spowodowany zaburzeniem migracji neuronów, położonych przy opuszce węchowej do podwzgórza, na skutek defektu genu Kal-1 objawia się opóźnionym dojrzewaniem lub jego brakiem, któremu towarzyszy anosmia lub hipoosmia.
Niewydolność przysadki
Choroby przysadki mózgowej (gruczolak przysadki, zawał, lub uraz) często wiążą się z niedoborem gonadotropin, czemu towarzyszy hipogonadyzm oraz niepłodność.
Przeciwciała przeciwplemnikowe
Zaburzenia autoimmunologiczne wiążą się z obecnością przeciwciał w nasieniu i/lub w surowicy krwi, przeciwko różnym elementom plemników takim jak główka, część pośrednia lub witka. Przeciwciała skierowane przeciwko nasieniu są odpowiedzialne za około 6-7% przypadków niepłodności męskiej i mogą powodować zlepianie się plemników czyli ich aglutynację, zmniejszoną ich żywotność i ruchliwość, gorsze przenikanie przez śluz szyjkowy i hamowanie połączenia plemnika z jajem. Przeciwciała przeciwplemnikowe mogą być obecne w nasieniu mężczyzny lub w śluzie szyjkowym kobiety.
Zakażenia
W wyniku zakażeń przenoszonych drogą płciową, wywołanych głównie przez Chlamydia trachomatis lub Mycoplasma hominis może dojść do rozwoju powikłań co może spowodować trwałą niepłodność. Również zakażenia innymi bakteriami mogą doprowadzić do dojrzewania nieprawidłowych plemników.
Stany zapalne jąder i najądrzy spowodowane wniknięciem czynnika infekcyjnego (np. Escherichia coli, Enterococcus faecalis, Chlamydia trachomatis, Ureaplasma uraelyticum) po wyleczeniu mogą doprowadzić do włóknienia, co powoduje zmniejszanie się, a w konsekwencji zanik jąder doprowadzając do niepłodności.
Zapalenie gruczołu krokowego (prostatitis) i pęcherzyków nasiennych (vesiculitis) może uniemożliwić odbywanie stosunków płciowych, a ponadto prowadzi do niekorzystnych zmian w nasieniu, w znacznym stopniu obniżających zdolność plemników do zapłodnienia .
Przebycie po okresie dojrzewania zapalenia jąder, związanego ze świnką może spowodować azospermię lub oligospermię. Natomiast zapalenie jąder, do którego dojdzie w następstwie przebycia rzeżączki lub gruźlicy może prowadzić do całkowitego zaniku funkcji jąder.
Wady
Wady wrodzone
Przyczyną niepłodności mogą być wrodzone wady, z których najczęściej obserwuje się:
- anorchizm - wrodzony brak jąder,
- monorchizm - wrodzony brak jednego jądra,
- dysgenezję jąder - nieprawidłowe funkcjonowanie jąder pod względem ich zdolności do wytwarzania prawidłowych plemników,
- wnętrostwo (criptorchismus)- umiejscowienie jądra poza moszną. Im dłużej jądra pozostają poza workiem mosznowym, tym większe jest zagrożenie dla procesu spermatogenezy,
- wrodzony wodniak jądra (hydrocele testis) - nagromadzenie płynu surowiczego pomiędzy osłonkami jąder.
Wady nabyte jąder
Przyczyną niepłodności mogą być również wady nabyte, do których dochodzi w wyniku różnych przyczyn. Najczęściej obserwuje się:
- nabyty wodniak jądra - nagromadzenie płynu surowiczego pomiędzy osłonkami jądra, który jest najczęściej wynikiem stanów zapalnych jąder,
- zmniejszenie objętości i zanik jądra (hypoplasia et atrophia testis) najczęściej związany jest ze stanami zapalnymi jądra,
- nowotwory jąder.
Wady wrodzone prącia
Przyczyną niepłodności mogą być również wady w budowie prącia, z których najczęściej występują:
- stulejka (phimosis) - stan w którym dochodzi do zrośnięcie się napletka z żołędzią, co może zaburzać prawidłowy wytrysk nasienia,
- krótkie wędzidełko (frenulum breve) - zbyt krótkie wędzidełko łączące napletek z zewnętrznym ujściem cewki moczowej może uniemożliwiać odbycie prawidłowego stosunku płciowego powodując ból i ewentualne krwawienie jeśli dojdzie do naderwania wędzidełka,
- wierzchniactwo (epispadiasis) -stan w którym ujście zewnętrzne cewki moczowej znajduje się na grzbietowej powierzchni prącia lub na żołędzi,
- spodziectwo (hypospadiasis) -stan w którym ujście zewnętrzne cewki moczowej znajduje się na brzusznej powierzchni prącia.
Wady wrodzone i nabyte dróg wyprowadzających nasienie
Przyczyną niepłodności mogą być również wady dróg wyprowadzających nasienie, z których najczęściej występuje:
- jednostronny lub obustronny, wrodzony brak nasieniowodów - wada dróg wyprowadzających nasienie najczęściej występująca u chorych na mukowiscydozę,
- zespół Younga - zaburzenie rozwojowe polegające na braku ruchu witki plemnika,
- wodniak powrózka nasiennego (hydrocele funiculi spermatici)- nagromadzenie płynu surowiczego pomiędzy częściowo zrośniętymi blaszkami wyrostka pochwowego otrzewnej,
- żylaki powrózka nasiennego (varicocele) - dotyczą około 20% wszystkich mężczyzn oraz od 25% do 40% mężczyzn niepłodnych.
Żylaki powrózka nasiennego mogą pogarszać jakość plemników oraz zmniejszają płodność u mężczyzn. Najprawdopodobniej dochodzi do tego w wyniku ocieplenia jąder przez zalegającą w nadmiarze krew w żylakach, która doprowadza do zaburzeń budowy i ruchliwości plemników oraz może również blokować enzymy akrosomalne uniemożliwiając w ten sposób zapłodnienie.
Nowotwory
Niektóre nowotwory narządów płciowych męskich w szczególności rak jądra, naciekając jądra zaburzają jego funkcje plemnikotwórcze.
Choroby ogólnoustrojowe
Ciężkie choroby ogólnoustrojowe często prowadzą do niedożywienia organizmu, spadku masy ciała i, co za tym idzie, do obniżenia jakości nasienia. W przebiegu cukrzycy, stwardnienia rozsianego, urazów rdzenia kręgowego czy innych schorzeń pęcherza moczowego często dochodzi do wstecznego wytrysku lub jego braku. Zaburzenia czynności tarczycy albo nadnerczy mogą mieć pośredni wpływ na płodność. U mężczyzn z przewlekłym zapaleniem gruczołu krokowego plemniki mogą być mniej ruchliwe i mogą być przyczyną niepłodności.
Zaburzenia płodności obserwuje się również w przewlekłym zapaleniu nerek, niedokrwistości, gruźlicy, chorobach trzustki czy wątroby.
Narkotyki i leki
Wiele leków wpływa na płodność mężczyzny. Leki zmniejszające płodność mężczyzny to: cymetydyna, sulfasalazyna, kolchicyna, metadon, metotreksat, fenytoina, kortykosteroidy, spironolakton oraz tiorydazyna. Leki cytotoksyczne takie jak busulfan, chlorambucil czy cyklofosfamid stosowane w terapii nowotworów niszcząc komórki nowotworowe jednocześnie niszczą komórki plemnikotwórcze oraz plemniki. Wysokie dawki glikokorykosteroidów poprzez supresję gonadotropin zaburzają produkcję plemników.
Wiele środków stosowanych w leczeniu nadciśnienia i leków psychotropowych może również niekorzystnie wpływać na funkcje seksualne mężczyzny. Leki stosowane w terapii chorób zapalnych jelita grubego (np. salazopiryna) negatywnie wpływają na nabłonek plemnikotwórczy.
Substancje narkotyczne (kokaina, marihuana) w czasie ich stosowania zmniejszają ilość i jakość plemników, podobnie jak alkohol.
Spermatogenezę silnie hamują sterydy anaboliczne używane w celu rozbudowy mięśni, dlatego warto unikać niepotrzebnego ich stosowania.
Czynniki genetyczne
Częstą przyczyną azoospermii jest aneuploidia polegająca na nieprawidłowym zestawie chromosomów.
Zespól Klinefeltera (47XXY) jest najpowszechniejszą nieprawidłowością chromosomalną u mężczyzn charakteryzującą się częściowym brakiem dojrzewania czemu towarzyszy niepłodność i ginekomastia.
W przypadku mozaicyzmu (46 XY/47XXY) dochodzi do azoospermii i rozwoju atroficznych jąder (małe jądra).
Problemy seksualne
Około 1% niepłodności mężczyzn wynika z trudności związanych z samym stosunkiem płciowym, czy jego techniką. Często są one związane z przedwczesnym wytryskiem, bolesnym wzwodem. Do czynników odpowiedzialnych za niepłodność należy również częstość zbliżeń seksualnych, popęd obojga partnerów oraz czynniki związane najczęściej ze stresem.
Ejakulacja wsteczna to zaburzenie polegające na wytrysku nasienia do pęcherza moczowego, który może być spowodowany przebytymi zabiegami chirurgicznymi w okolicy pęcherza, cukrzycą a także stosowanie niektórych leków.
Styl życia
- Stres może zmniejszać spermatogenezę i liczbę plemników.
- Palenie tytoniu zmniejsza ruchliwość plemników i skraca czas ich przeżycia.
- Otyłość oraz zbyt intensywne ćwiczenia wytrzymałościowe ograniczają produkcję plemników.
- Dieta uboga w selen i cynk zwiększa ryzyko niepłodności.
- Zbyt wysoka temperatura moszny jest odpowiedzialna za niską jakość nasienia u osób poruszających się na wózku inwalidzkim oraz bardzo otyłych.