Na temat pocenia się i zapobiegania nadmiernemu poceniu napisano już bardzo wiele. Warto więc spojrzeć na ten problem bardziej z perspektywy wiedzy medycznej. Wydzielanie potu pełni funkcję termoregulacyjną, zapewniając jednocześnie odpowiednią wilgotność skóry. Pot w połączeniu z wydzieliną gruczołów łojowych tworzy powłokę zewnętrzną, chroniącą skórę przed niekorzystnym wpływem czynników środowiskowych.
Najczęstszym zaburzeniem funkcjonowania gruczołów potowych jest nadmierne pocenie, czyli hiperhydroza. Pojęcie to oznacza wydzielanie potu przekraczające ilości niezbędne dla potrzeb fizjologicznych.
Pocenie nadmierne pierwotne
Hiperhydroza może być pierwotna, czyli samoistna (idiopatyczna), konstytucjonalna. Wskutek zmienionego progu pobudliwości gruczołów potowych i/lub nieprawidłowej regulacji autonomicznej nawet słabe bodźce powodują wzmożone pocenie. Nadmierne pocenie pierwotne występuje najczęściej w postaci zlokalizowanej, dotyczy wówczas obszaru pach, dłoni i podeszew stóp, czasami także twarzy (głównie okolica czubka nosa) czy szyi. Postać ta jest przede wszystkim związana z czynnikami emocjonalnymi, takimi jak ból czy lęk.
Nadmierne pocenie emocjonalne występuje u obu płci, często bywa rodzinnie. Rozpoczyna się zwykle w dzieciństwie lub w okresie pokwitania, w wielu przypadkach wykazuje skłonność do samoistnego ustępowania po 25 roku życia. Konsekwencją wzmożonej potliwości może być maceracja naskórka, co z kolei sprzyja wtórnym nadkażeniom bakteryjnym i grzybiczym.
Pocenie nadmierne okolicy pach stwarza znaczny problem. Wzmożone wydzielanie potu jest tu najczęściej ciągłe. Pot ekrynowy miesza się w okolicy pach z potem wydzielanym przez gruczoły apokrynowe, których duża koncentracja znajduje się na tym obszarze. Początkowo zarówno pot ekrynowy, jak i apokrynowy są bezwonne. Nieprzyjemny zapach jest wynikiem pojawienia się produktów metabolizmu bakterii, które saprofitują na skórze, a pot stanowi dla nich doskonałą pożywkę.
Pocenie nadmierne dłoni powoduje, że stają się one zaczerwienione lub sine i zimne. Wzmożone wydzielanie potu ma tu głównie charakter napadowy. W nasilonej postaci potliwość dotyczy także powierzchni grzbietowych rąk i zwykle przechodzi z części obwodowych także na proksymalne. Praca zawodowa, wykonywana przy stałym używaniu rąk nasila chorobę. U fryzjerów hiperhydroza dłoni może być uważana za chorobę zawodową.
Pocenie nadmierne stóp może występować łącznie z hiperhydrozą dłoni lub niezależnie od niej. Stymulowane jest przez okluzyjne, gumowe i wykonane z tworzyw sztucznych obuwie. Skóra stóp u chorych z hiperhydrozą przyjmuje siny kolor, warstwa rogowa ulega rozpulchnieniu i maceracji. Może rozwinąć się rogowiec pobrużdżony, czyli powierzchowne zakażenie bakteryjne warstwy rogowej naskórka, charakteryzujące się drobnymi, kraterowatymi zagłębieniami, bolesnymi przy ucisku. Prawdopodobnym czynnikiem etiologicznym tej dermatozy są bakterie saprofitujące na skórze ludzkiej. Często w okolicy podeszew pojawia się bardzo przykry zapach potu. Tego rodzaju zaburzenie określamy jako poty złowonne (bromhidrosis). Są one najczęściej związane - podobnie jak w hiperhydrozie pach - z metabolitami bakterii, które rozkładają zmacerowaną warstwę rogową naskórka, niekiedy zależą od czynników dietetycznych lub zażywanych leków.
Opisano również rzadką postać ograniczonej wzmożonej potliwości - zlokalizowaną jednostronną hiperhydrozę. Zaburzenie to może być idiopatyczne. Czasami pozostaje w związku z czynnikami neurologicznymi, takimi jak zawał mózgu, urazy rdzenia kręgowego, obwodowe neuropatie lub z guzami nowotworowymi (śródpiersia). Obszar nadmiernej potliwości w tym przypadku jest niewielki, dermatoza umiejscawia się najczęściej na przedramieniu lub czole.
Uciążliwe leczenie
Pocenie nadmierne idiopatyczne jest ogromnie uciążliwe, wpływa destruktywnie na aktywność społeczną, często uniemożliwiając wykonywanie pracy zawodowej. Zawsze wymaga intensywnego leczenia, którego ważnym elementem w wielu przypadkach powinna być psychoterapia.
Leczenie pocenia nadmiernego o niewielkim nasileniu może być zachowawcze, natomiast w przypadkach opornych, przy bardzo znacznym nasileniu potliwości, należy podjąć leczenie toksyną botulinową lub operacyjne. Trzeba zwrócić uwagę na skrupulatne przestrzeganie higieny. Należy unikać noszenia ubrań z materiałów syntetycznych i gumowego obuwia.
W wielu przypadkach dobre rezultaty daje stosowanie zasypek (dostępne w aptekach leki gotowe, pudry: Pedipur, Stoppot), zawiesin i roztworów (Antidral, Dezorol) zawierających związki o działaniu ściągającym, które przejściowo koagulują ujścia gruczołów potowych. Zastosowanie znajdują sole glinu (głównie 20 proc. aluminium chloratum), formalina (5-10 proc.), tanina (2 proc.), kwas borny (10-30 proc.).
We wzmożonej potliwości okolicy pach skuteczny efekt wywiera stosowanie antyperspirantów i dezodorantów. Antyperspiranty mają za zadanie zahamowanie wydzielania potu przez zaczopowanie przewodów wyprowadzających gruczołów potowych. Czop powstaje jako efekt neutralizacji kwaśnych soli glinu (chlorowodorek glinu i sole cyrkonowo-glinowe są podstawowymi aktywnymi związkami antyperspirantów) przez pot.
Należy pamiętać, że pełne działanie antyperspirantów ujawnia się dopiero w dziesiątym dniu ich stosowania. Po zaprzestaniu aplikacji wydzielanie potu stopniowo powraca do wartości wyjściowych, gdyż czop blokujący przewody gruczołów ekrynowych jest z nich usuwany w fizjologicznym procesie złuszczania naskórka. Jednakże nadmierne stosowanie antyperspirantów może prowadzić u niektórych osób niepożądane efekty, o których pisaliśmy w jednym z wcześniejszych tekstów.
Dezodoranty neutralizują zapach potu, bez wpływu na jego ilość. Podstawowe składniki dezodorantów to substancje działające przeciwbakteryjnie. Obecnie większość dostępnych preparatów przeciw nadmiernemu poceniu łączy w sobie działanie antyperspirantów i dezodorantów.
W niektórych przypadkach nadmiernego pocenia korzystny efekt terapeutyczny uzyskuje się po wykonaniu serii zabiegów jontoforezy. Skutecznie działają podawane ogólnie leki antycholinergiczne, takie jak Atropinum sulfuricum, Bellapan. Należy pamiętać, że mogą one wywołać objawy niepożądane, m. in.: suchość śluzówek, niewyraźne widzenie, wzrost ciśnienia śródgałkowego oka, zatrzymanie moczu. Czasami zmniejszenie pocenia uzyskuje się po podaniu Bellergotu, który oprócz alkaloidów tropanowych zawiera fenobarbital. Skuteczność terapeutyczną, szczególnie w nadmiernym poceniu emocjonalnym, wykazują także leki przeciwlękowe, a szczególnie te, które dodatkowo działają cholinolitycznie, np. hydroksyzyna.
W ostatnich latach zlokalizowane postacie nadmiernej potliwości leczy się iniekcjami toksyny botulinowej. Wytwarzana jest ona przez bakterie Clostridium botulinum. W terapii stosowana jest przede wszystkim toksyna botulinowa typu A. Mechanizm jej działania polega na blokowaniu uwalniania acetylocholiny z zakończeń nerwowych. Stosowane są dwa preparaty Botox i Dysport.
W nadmiernej potliwości okolicy pach zaleca się podanie 200 j. Botoxu (w dostępnym piśmiennictwie opisano skuteczność dawek od 36 do 200 j. Botoxu i 400 j. Dysportu) na pachę, śródskórnie w 16-32 iniekcjach w czasie jednej sesji terapeutycznej. W podeszwowej i dłoniowej nadpotliwości skuteczne są dawki od 35 do 100 j. Botoxu i 120 j. Dysportu. Prawidłowo przeprowadzony zabieg jest bezpieczny; aby doszło do porażenia mięśni i śmierci, człowiek o ciężarze ciała 70 kg musiałby jednorazowo otrzymać 3000 j. Botoxu.
Jedynym objawem ubocznym jest ból o niewielkim natężeniu, występujący w czasie podawania leku. Po około 6 miesiącach od leczenia zdarzają się nawroty, wymagające powtórzenia terapii.
W bardzo nasilonych przypadkach pocenia nadmiernego okolicy pach, opornych na leczenie zachowawcze, stosuje się chirurgiczne wycięcie gruczołów potowych lub liposukcję tej okolicy. Inną stosowaną metodą operacyjnego leczenia ciężkich postaci nadmiernej potliwości dłoni i okolicy pach jest górna piersiowa sympatektomia. Podobnie w poceniu nadmiernym stóp wykonuje się sympatektomię lędźwiową. Są to zabiegi skuteczne, ale niosące ze sobą spore ryzyko powikłań, takich jak zespół Hornera, uszkodzenie splotu barkowego czy odma opłucnowa. Czasami po sympatektomii pojawia się kompensacyjna hiperhydroza w innej okolicy ciała.
Pocenie nadmierne wtórne
Najczęściej ma ono postać uogólnioną. Może być wywołane przez wiele czynników wewnątrzpochodnych, często jest objawem wegetatywnym innych schorzeń. Towarzyszy zaburzeniom endokrynologicznym: nadczynności przysadki, nadczynności tarczycy, cukrzycy, otyłości, menopauzie. Nadmierne pocenie występuje w różnych chorobach neurologicznych, szczególnie tam, gdzie uszkodzone jest przekaźnictwo sympatyczne, np. zespół cieśni nadgarstka i w uszkodzeniach rdzenia kręgowego (wiąd rdzenia, porażenie połowicze, jamistość rdzenia). Bywa niespecyficznym objawem szeregu schorzeń przewlekłych infekcyjnych, zapalnych i nowotworowych, w tym malarii, gruźlicy, zakażenia HIV, schorzeń reumatycznych, chłoniaków.
Hiperhydroza jest typowa dla chorób gorączkowych i stanów podgorączkowych. Występuje w stanach, w których dochodzi do wyrzutu katecholamin: wstrząs, pheochromocytoma, hipoglikemia, zespoły odstawienia. Obserwuje się wówczas tzw. zimne poty - wzmożoną potliwość z towarzyszącym skurczem naczyń.
Nadmierna potliwość może być również wywołana przez czynniki zewnątrzpochodne. Jest typowa w klimacie tropikalnym, szczególnie podczas aklimatyzacji. Występuje w zatruciach różnymi związkami chemicznymi, np. środkami ochrony roślin. W niektórych schorzeniach dermatologicznych związanych z nieprawidłowym rogowaceniem, takich jak różne odmiany rogowca dłoni i stóp spotykamy zlokalizowane postacie hiperhydrozy.
Pocenie się na ograniczonym obszarze skóry owłosionej głowy, twarzy (głównie w okolicy czubka nosa, czoła) czy szyi jest częstą fizjologiczną odpowiedzią na spożywanie gorących i ostrych pokarmów. Termin „patologiczna potliwość smakowa" jest używany dla określenia pocenia nadmiernego, powstałego w wyniku zaburzeń w ośrodkowym układzie nerwowym, w autonomicznym układzie nerwowym w przebiegu cukrzycy bądź jako komplikacja po szyjnej lub piersiowej sympatektomii. Podobne zaburzenia mają miejsce w zespole Freya, który jest specyficzną formą patologicznej potliwości smakowej. Zespół ten po raz pierwszy został opisany przez polskiego neurologa Lucjana Freya. Charakteryzuje go przekrwienie głowy i szyi oraz obfite pocenie w tych okolicach w odpowiedzi na bodźce smakowe. Zaburzenia są konsekwencją operacji ślinianek przyusznych lub uszkodzenia przusznic przez proces zapalny bądź uraz, w wyniku których ma miejsce nieprawidłowa ponowna regeneracja włókien przywspółczulnych. Łuk odruchowy w czasie żucia lub pobudzenia smakowego zamiast wydzielania śliny powoduje wydzielanie potu. Leczenie pocenia nadmiernego wtórnego powinno być leczeniem przyczynowym.
Potówki i potnica
Następstwem wzmożonej potliwości mogą być potówki, które najczęściej obserwujemy u noworodków i niemowląt. Potówki powstają w wyniku wzmożonego pocenia się przy jednoczesnym utrudnieniu odpływu potu. Są one przede wszystkim efektem przegrzania organizmu lub niewłaściwej pielęgnacji (stosowanie oliwki po kąpieli), występują podczas chorób gorączkowych, a także w miejscach oparzenia słonecznego. Zmiany patofizjologiczne polegają na wytworzeniu się czopa keratynowego, który zatyka przewód wyprowadzający gruczołu potowego. Prowadzi to do rozszerzenia przewodu, następnie pęknięcia jego ściany i wydostania się potu do tkanek otaczających.
Potówki zwykłe są wynikiem zablokowania przewodu wyprowadzającego gruczołu potowego w warstwie rogowej naskórka. Pojawiają się na niezmienionej zapalnie skórze. Są drobnymi pęcherzykami z wodojasnym płynem. Porównuje się je do kropli rosy. Wykwity są bardzo liczne, umiejscowione bywają na skórze głowy, szyi, na tułowiu, w okolicach zgięciowych.
Najczęściej spotykaną postacią potówek są potówki czerwone, w których zamknięcie przewodu wyprowadzającego ma miejsce w dolnych warstwach naskórka. Potówki czerwone różnią się od potówek zwykłych zapalnym charakterem. Są to czerwone grudki, często z pęcherzykiem na szczycie. Wykwity otoczone są zapalną obwódką. Wykazują tendencje do skupiania się. Lokalizują się symetrycznie, głównie na tułowiu i w okolicach zgięciowych. Towarzyszy im świąd, uczucie mrowienia i pieczenia.
Potówki głębokie są bardzo rzadką odmianą, zdarzają się jako następstwo nawrotowych potówek czerwonych.
Wykwity powstają w wyniku pęknięcia przewodu wyprowadzającego gruczołu potowego na granicy skórno-naskórkowej lub poniżej w górnej części skóry właściwej. Są one twardymi, niezapalnymi, białawymi grudkami o wielkości do 3 mm. Umiejscawiają się na tułowiu i kończynach.
Leczenie potówek polega przede wszystkim na usunięciu czynników powodujących wzmożone pocenie. Należy rozpocząć stosowanie lekkiego, przewiewnego ubrania. Ważne jest ograniczenie aplikowania na skórę oliwek kosmetycznych, szczególnie po kąpieli. Wskazane jest przecieranie zmian skórnych 1 proc. spirytusem salicylowym, stosowanie zasypek z kwasem bornym (5-10 proc.), pudrów płynnych z mentolem (1 proc.).
Potnica jest przewlekłym schorzeniem polietiologicznym, związanym ze wzmożoną potliwością dłoni i stóp. Zmiany chorobowe umiejscawiają się przede wszystkim na dłoniach i podeszwach. Szczególnie często symetrycznie na powierzchniach bocznych palców rąk (głównie palce od 3. do 5.). Są to głębokie, śródnaskórkowe pęcherzyki o dobrze napiętej pokrywie. Początkowo wykwity są małe, a następnie znacznie powiększają się, często zlewając się ze sobą. Towarzyszy im świąd. W badaniu histopatologicznym stwierdza się stan gąbczasty w naskórku, a z najnowszych analiz histologicznych wynika, że ekrynowe gruczoły potowe są wtórnie wciągnięte w proces chorobowy, dlatego dermatoza najczęściej zaliczana jest do grupy wyprysku.
W leczeniu potnicy stosujemy leki osuszające, odkażające i przeciwzapalne w postaci aerozoli, kremów, lotionów z kortykosteroidami i antybiotykami.
Źródło: PulsMedycyny