Pęcherz to narząd, którego głównym zadaniem jest magazynowanie i wydalanie moczu wytworzonego przez nerki. Znajduje się w dolnej części jamy brzusznej, za spojeniem łonowym i dzięki takiemu umiejscowieniu jest chroniony przed urazami przez otaczające go kości miednicy.
Wypełniony pęcherz ma kształt kulisty, a po opróżnieniu jest podobny do lejka skierowanego węższym końcem do dołu. Pojemność pęcherza wynosi 0,4 - 0,6 litra. Jest on zbudowany głównie z mięśni gładkich oraz tkanki łącznej i naczyń krwionośnych i dzieli się na: szczyt, trzon, dno i szyję. Ściana pęcherza moczowego składa się z 3 warstw:
- warstwa zewnętrzna - błona surowicza,
- warstwa środkowa - tkanka mięśniowa,
- warstwa wewnętrzna - błona śluzowa.
Trzon pęcherza stanowi mięsień wypieracz, zbudowany ze splotu włókien mięśni gładkich tworzących sieć, która umożliwia zmniejszanie się pęcherza we wszystkich kierunkach w czasie skurczu. Z dolnej części pęcherza wychodzi cewka moczowa, która wyprowadza mocz na zewnątrz organizmu.
U mężczyzn cewka moczowa po wyjściu z pęcherza przechodzi przez środek gruczołu krokowego, czyli przez prostatę. Taki jej przebieg anatomiczny powoduje często spotykane w starszym wieku trudności z oddawaniem moczu - dzieje się tak wtedy, gdy powiększona prostata zaczyna zaciskać światło cewki, co prowadzi najpierw do zmniejszenia strumienia moczu, a w przypadkach znacznego przerostu prostaty nawet do jego zatrzymania.
Prawidłowe utrzymanie moczu w pęcherzu zapewnia mięsień, zwany zwieraczem cewki moczowej. Jest on przystosowany do utrzymywania napięcia przez długi okres i odgrywa rolę w aktywnym zamykaniu cewki moczowej w trakcie gromadzenia moczu, zwłaszcza w sytuacji, gdy dochodzi do nagłego wzrostu ciśnienia śródbrzusznego (np. w trakcie kaszlu, kichnięcia itp.). W wyniku świadomie wywołanego skurczu zwieracz zewnętrzny może zatrzymać strumień moczu podczas wydalania.
Gromadzenie i wydalanie moczu to czynność cykliczna. Pęcherz moczowy w fazie gromadzenia moczu spełnia rolę zbiornika, a zwieracz cewki moczowej zapewnia utrzymanie moczu. Z kolei w fazie wydalania zadaniem pęcherza jest aktywne opróżnienie zawartości, na zewnątrz. Prawidłowa czynność pęcherza i cewki moczowej zależy od układu nerwowego regulującego pracę dolnych dróg moczowych. Ośrodki kontrolujące funkcję pęcherza i cewki znajdują się na wielu poziomach układu nerwowego, począwszy od kory mózgowej, poprzez rdzeń kręgowy, aż do zwojów obwodowych. Podczas gromadzenia moczu mięśniowa ściana pęcherza adaptuje się do stopniowo zwiększającej się ilości moczu. Podatność ściany ma podstawowe znaczenie dla prawidłowej czynności całego narządu. Po wypełnieniu pęcherza do około 1/3 jego fizjologicznej pojemności rozpoczyna się przekazywanie pojedynczych impulsów z receptorów znajdujących się w ścianie pęcherza. Impulsy docierają do kory mózgowej i jest to pierwsza informacja o wypełnianiu się pęcherza. W trakcie dalszego wypełniania bodźce stają się stopniowo coraz silniejsze, aż do pojawienia się uczucia silnego, naglącego parcia na pęcherz w chwili osiągnięcia fizjologicznej pojemności. Sygnały informują ośrodkowy układ nerwowy o potrzebie oddania moczu. W tym samym czasie odruchowo zwiększa się napięcie mięśni zwieraczy cewki moczowej. Dzięki temu ciśnienie zamknięcia cewki moczowej podczas całej fazy gromadzenia zapobiega wyciekowi moczu z pęcherza. Gdy impulsy pochodzące z receptorów są szczególnie intensywne, a okoliczności pozwalają na oddanie moczu, ośrodek korowy przestaje wysyłać bodźce hamujące do rdzenia kręgowego. Odruchowe zwiotczenie mięśnia zwieracza cewki moczowej jest sygnałem do wydalenia moczu. Po zakończeniu wydalania moczu zwieracz cewki i mięśnie przepony miednicy kurczą się ponownie, dno pęcherza zmienia swój kształt z lejkowatego na płaski i rozpoczyna się kolejna faza gromadzenia moczu w pęcherzu.
Dziedziną medycyny zajmującą się schorzeniami pęcherza moczowego jest UROLOGIA.
Przebieg kliniczny chorób pęcherza i układu moczowego jest bardzo zróżnicowany. Niektóre z tych schorzeń, nawet o złych rokowaniach, w początkowym okresie mogą nie dawać żadnych dolegliwości. Innym z kolei towarzyszą silne bóle, jak to się dzieje np. w kamicy nerkowej. Ustępują one zazwyczaj w pierwszych godzinach leczenia i mogą już nigdy więcej nie nawracać. Natomiast niektóre objawy utrzymują się przez wiele miesięcy lub nawet lat, co znacznie utrudnia codzienne życie, tak zawodowe, jak i prywatne. Do tych ostatnich niewątpliwie należy zaliczyć zaburzenia oddawania moczu.
Zaburzenia oddawania moczu mogą być spowodowane wrodzoną wadą układu moczowego, chorobami układu nerwowego, zakażeniami dróg moczowych, chorobami nerek, cukrzycą. Najbardziej dokuczliwy stan to nietrzymanie moczu Đ pod tym pojęciem rozumiemy bezwiedne (niezależne od naszej woli), niekontrolowane wyciekanie moczu przez cewkę. Do przyczyn tej choroby należą zmiany w obrębie układu nerwowego, do których zalicza się:
- przepuklinę oponowo-rdzeniową,
- zapalenia, urazy, guzy rdzenia kręgowego lub mózgu,
- mózgowe porażenie dziecięce,
- choroby demielinizacyjne (np. SM).
Z innych przyczyn można wymienić przede wszystkim:
- choroby nerek,
- zakażenia układu moczowego,
- kamicę układu moczowego,
- zwężenie cewki moczowej,
- przewlekłe zaparcia,
- zaburzenia emocjonalne.
Częstą przyczyną nietrzymania moczu jest niestabilność mięśnia wypieracza, polegająca na występowaniu mimowolnych skurczów pęcherza, niekiedy na tyle silnych, że wywołują niekontrolowany wyciek moczu. Bezwiedne oddawanie moczu wiąże się z wysiłkiem fizycznym, kaszlem, kichaniem, gwałtownymi ruchami lub śmiechem. Dla nietrzymania czynnościowego typowa jest niemożność zdążenia na czas do toalety. W większości przypadków nie stwierdza się żadnych zmian patologicznych w obrębie układu moczowego. Ten typ zaburzeń występuje głównie u osób w starszym wieku.
W każdym przypadku pojawienia się objawów nietrzymania moczu pacjent powinien zasięgnąć porady urologa i neurologa, a kobiety również ginekologa. Dokładnie zebrane wywiady, badanie lekarskie oraz uzyskane wyniki badań dodatkowych (m.in. badanie ogólne i posiew moczu, stężenie kreatyniny i mocznika w surowicy krwi, USG oraz badanie urodynamiczne i radiologiczne) pozwalają niemal u wszystkich ustalić przyczynę nietrzymania moczu i zastosować właściwe leczenie. Polega ono na systematycznym wykonywaniu ćwiczeń, których celem jest wzmocnienie mięśni dna miednicy, przestrzeganiu właściwego oddawania moczu w ciągu doby, leczeniu farmakologicznym oraz (w przypadku niepowodzeń postępowania zachowawczego) operacyjnym. Leczenie farmakologiczne musi być stosowane według zaleceń specjalisty. Nie należy przyjmować specyfików, które np. pomogły innej osobie. W każdym bowiem przypadku leki są odpowiednio dobierane dopiero po dokładnym ustaleniu przyczyny nietrzymania moczu.
Jeśli leczenie zachowawcze nie przyniosło oczekiwanych efektów, przeprowadza się zabiegi operacyjne polegające m.in. na wykonaniu plastyki krocza, pochwy lub cewki moczowej oraz (u mężczyzn) częściowej albo całkowitej resekcji gruczołu krokowego, w przypadku jego przerostu. Leczenie osób z nietrzymaniem moczu jest długotrwałe, musi być prowadzone systematycznie i nierzadko wymaga współpracy kilku specjalistów.